مدرسه‌ی بزرگ انگلیسی‌ها در بمبئی | نسخه‌ی خطی سفرنامه‌ی میرزا فضل‌الله شیرازی به هندوستان

روایت × گزارش

گزيده‌اي از سفرنامه‌ی منشی مظفرالدين‌شاه به هندوستان

هند و مردمش از قديم‌الايام از عجايب دنيا بوده‌اند. خاك حاصلخيز، تنوع قوميت‌ها، وسعت سرزمين، رواج باورهاي گوناگون، ذائقه‌ي غريب، و عوامل ديگر همگي موجب شده بود تا هند سرزمين عجايب و بهشت سياحان باشد.
علي بن حسين، ملقب به وقارالملك، منشي مخصوص مظفرالدين‌شاه، كه مردي باسواد و دنياديده بود، در دوره‌ي سلطه‌ي بريتانيا بر هند، راهي اين سرزمين عجايب مي‌شود و حدود ده سال سياحت مي‌كند و به اغلب نواحي آن سرك مي‌كشد. علاوه بر همه‌ي عجايب و غرايب هندوستان، كه چشم هر ناظري را خيره مي‌كند، آنچه توجه وقارالملك را در اكثر شهرها و استان‌هاي هند متوجه خود مي‌كند، نفوذ و رفاه انگليسي‌ها در اين سرزمين است و فقر و مظلوميت خود هنديان.
متني كه در ادامه مي‌آيد، برش كوتاهي است از سفرنامه‌ي وقارالملك به هند درباره‌ي بعضي از عجايب آنجا.

در سياحت هند
سیاحت ممالک فرنگستان چندان قابل توجه نیست زیرا که اگر شخص مدت پنجاه سال تمام ممالک یوروپ را سیاحت کند، چیزی تازه نخواهد دید که در سایر شهرهای فرنگ ندیده باشد. اصول قوانین، وضع رسومات، لوازم زندگانی، تربیت، ساخت عمارات و عموم کارخانجات مثل همدیگر است، چندان تفاوتی ندارد. اگر فی‌الجمله تفاوتی دارد به‌واسطه‌ی وضع طبیعی و صوری آن ممالک است ولی مملکت هندوستان که دارای پانصد کرور مخلوق می‌باشد، سرحدات آن اتصال دارد به چندین مملکت‌های خیلی وسیع مثل آمریکا و آفریقا، چین و ماچین، ژاپن، تبت، نیپال، کشمیر الی افغانستان. تمام این ممالک مذکور در قوانین مذهب و امور سیاسی و لوازم زندگانی، وضع طبیعی مخلوقات و خاک آن‌ها هیچ‌یک به‌هیچ‌وجه شباهتی با همدیگر ندارد و همچنین مملکت هندوستان با آنکه وضع طبیعی خاک و مخلوقات آن تماما یکی است، اگر شخص سیاح از شهری به شهری برود، تازه‌ی تازه‌تری که در آن شهر ندیده باشد، می‌بیند.


آنچه در دنيا حيوانات وحشی است جمع کرده
بنگلور یکی از شهرهای قدیم هندوستان است و آب‌وهوایش هیچ نسبت به سایر جاهای هندوستان ندارد. از جمیع اطراف هندوستان، انگلیسی‌ها در ایام تابستان در آنجا جمع می‌شوند، ییلاق بسیار خوبی است. تمام این شهر جنگل طبیعی است و در میان این درخت‌ها و جنگل‌ها انگلیسی‌ها عمارت عالی و باغات بسیار باصفا که از حد و وصف بیرون است ساخته‌اند. از آثار قدیم در این شهر یک باغی است که مهاراجه‌ی این شهر ساخته و در این باغ یک نوع عمارتی ساخته شده که در تمام مملکت هندوستان منحصر است. در هر باغ و عمارتی که در هندوستان یا در ممالک فرنگستان شخص وارد می‌شود به‌قدر دو ساعت به وجه اختصار عبورا سیاحت می‌کند، ملتفت ساخت و عمارات و ترتیبات دیگر می‌شود. ولی وضع این عمارت و طرز ترتیبات این باغ طوری ساخته و پرداخته شده است که اقلا شخص از روی میل و شوق کمتر از دو سه روز نمی‌تواند سیاحت بکند که بداند این عمارت را به چه طرز ساخته‌اند. هر سمت این باغ یک هوای مخصوصی دارد. در وسط این باغ، انگلیسی‌ها محوطه ساخته، آنچه در دنیا حیوانات وحشی است از هر قبیل از اقطار عالم جمع کرده در اتاق‌های متعدد که از برای هر حیوانی لازم است منزل داده‌اند. و نیز طیور از مرغ و زنبور گرفته تا شترمرغ هزارها اقسام مختلف در قفس و در اتاق‌ها جای داده‌اند. هزار قسم مارهای عجیب و غریب دیدم به رنگ‌های مختلف که هریک به صد زبان تعریف لازم دارد. از همه عجیب‌تر یک مار سیاهی بود تقریبا طوری که حلقه زده بود یک ذرع و نیم قد آن بود. تمام بدن و سر الی دم سیاه مشکی مثل چرم‌های فرنگی، سیاه و براق و زیر شکم آن از شیر سفیدتر و در روی پوست آن خال‌های سفید مثل پولک ماهی که از طلا و نقره دستی ساخته باشند. و چشم آن مثل چشم خروس قرمزرنگ چون یاقوت احمر درخشنده بود. برخلاف و برعکس یک مار دیگر دیدم که بسیار تنبل و تن‌پرور و پدرسوخته‌ی نره‌خری بود. از قراری که گفتند هفت ذرع ایران قد او است و کلفتی آن از تیرهای روپوش اتاق خیلی کلفت‌تر بود. از غایت بزرگی و نهایت فربهی نمی‌توانست حرکت کند. بی‌اغراق اگر این مار را وزن می‌کردند قریب هشتاد من گوشت خالص داشت.
 

ادامه‌ی این مطلب را می‌توانید در شماره‌ی شصت و نهم، شهريور ۹۵ ببینید.

*‌‌‌ ‌‌ جام‌ جم هندوستان یا سیاحت‌نامه‌ی میرزا سید علی‌خان حسینی حجازی وقارالملک منشی خاصه‌ی مظفرالدین‌شاه تبریز،۱۳۱۶ قمری (۱۲۷۷ شمسي) چاپ سنگی كتابخانه‌ي شخصي محمدرضا بهزادي