داستان

روز چهارشنبه بیستم شهر جمادی‌الاولی. بندگان قایم‌مقام دولت علیّه‌ی ایران، این حقیر را خواسته، حکم فرمودند: چون نواب‌والا را اراده آن است که چند نفر را به جهت تحصیل علوم فرنگ به همراه قولونل‌خان فرستاده باشند، از معزی‌الیه احوال بپرس که کدام از اهالی ایران قابل تحصیل علوم شما است. اخراجات هرکدام چه خواهد بود.
شب نزد قولونل‌خان رفته، احوال پرسیده، حسب‌الصلاح معزی‌الیه شب دیگر مراتب را به خدمت بندگان قایم‌مقام عرض کرده. چون قولونل‌خان یک نفر از اسامی مأمورین را به اسم میرزا جعفر قلمداد کرده مشارالیه را از حقیقت احوال اطلاع داد و قولونل‌خان، اسباب خانه‌ی خود را فروخت و کمترین مکنون خاطر خود را، عزیمت سفر را به آقا اسماعیل بروجردی اظهار کرده، مشارالیه اصرار بلیغ در ممانعت این سفر نمود.

روز سلخ شهر جمادی‌الاولی. به دیدن کرنل دارسی رفته، و عالی‌جاه میرزا مسعود به دیدن قولونل‌خان آمده بعد از گفت‌و‌گو مذکور ساختند که یک نفر به جهت آموختن زبان فرانسه و انگریز و لاتین و حکمت طبیعی خواهند فرستاد. قولونل‌خان مجددا از من سوال فرمودند که تو را میل هست که رفته باشی و رخصت می‌دهی که نام تو را بنویسم. گفتم بنویسید. مالیخولیا پرزور است و از هرحال دلم مایل به تحصیل و سیاحت.

غره‌ی شهر جمادی‌الثانی. مطلقا از بندگان خدایگانی حکمی نرسیده که آیا مرا رخصت می‌فرمایند یا نه. مضطربم. می‌خواهم عریضه بنویسم که مرا رخصت فرمایند به این مضمون که جواب عریضه‌ی قولونل‌خان را قلمی نفرموده‌اند لیکن اگر منظور خدایگانی است که مشغول به خدمت نواب‌والا شوم و دست‌پرورده‌ی کفار نباشم که مشارالیه بی‌نهایت با من ناخوش است و سلوک او با من نمی‌شود. در این صورت اگر مرخص فرمایند به جای یک نفر به همراه مأمورین رفته، در انگلستان تحصیل کرده، مراجعت کنم، تا قیامت شکرگزار خوان احسان خدایگانی خواهم بود. برخی دلایل و براهین در ضرر ماندن و منافع رفتن خود را نیز معروض داشته. امروز ظهر بندگان نواب والا بنده را احضار فرموده، بعد از عتبه‌بوسی فرمودند: روی تو سفید! به همراه قولونل‌خان می‌روی. عرض کردم بنده محض خاطر معزی‌الیه نمی‌روم. از برای تحصیل علم می‌روم. به لفظ مبارک فرمودند ما نمی‌دانیم حال چه صنعت را خواهی آموخت. عرض کردم بنده قابل صنعت نیستم. آقا محمدکاظم حکاک و اوستاد محمدعلی چقماق‌ساز به‌جهت صنعت خواهند رفت. باز فرمودند که ممکن نیست که چیزی آموزی؟ عرض کردم زبان فرانسه و انگریزی و لاتین و حکمت طبیعی، لیکن صنعت نمی‌توانم بیاموزم. مرخصی حاصل و مراجعت به منزل کرده همه‌ی دوستان در سرزنش برخاسته. جرات نمی‌کنم یک نفر از دوستان را بگویم. همه توبیخ و سرزنش می‌زنند. اگر چاره داشتم مطلقا خود را به احدی نمی‌نامیدم. یا من خیال باطل کرده‌ام یا مردم را وسعت خیال تنگ و به فکر من نمی‌رسد. دلم از سینه به تنگ و با بخت خود به جنگم. به هزار لیت و لعل با حضرات قولونل‌خان و سایر رفقا قرارداد این شد که در روز دهم جمادی‌الثانی از تبریز بیرون شوند.

ادامه‌ی این روايت را می‌توانید در شماره‌ی پنجاه‌ونهم، مهر ۹۴ ببینید.

* سفرنامه‌ی میرزاصالح شیرازی، به كوشش غلامحسين ميرزا صالح، ‌نگاه معاصر ۱۳۸۷.