در روزگار گذشته نامه نوشتن هنر اعلی بوده و آن‌که با زیروبم این هنر آشنایی داشت و مي‌توانست قلم و کاغذ بردارد و متناسب با موضوع و مخاطب و موقعيت نامه‌اي جاندار بنويسد، شأن و قربی پیدا می‌کرد. روزگاری دولتیان که بخش عمده‌ی باسوادهای کشور بودند، وظيفه‌ي خطير نامه‌نويسي هم بر دوش‌شان بود و مضمون نامه‌ها هم اغلب موضوعات حکومتی بود. اين‌گونه شد که در این سطح، وزارت‌خانه‌اي به نام «ديوان انشا» تاسيس شد که کار اصلی کارکنانش نوشتن نامه بود. اما رواج مدارس مسئله را کم‌وبیش تغییر داد.
با رواج مدارس جديد و عمومي شدن تحصيل و گسترش مسائل اداري مربوط به درس و مدرسه، نامه‌نگاري‌هاي مدرسه‌اي هم رايج شد. اما سختي نوشتن نامه، كه هميشه يكي از دغدغه‌هاي مشترك ميان بي‌سوادها و باسوادها بود، موجب شد تا عده‌اي به فكر تدوين كتابچه‌هاي راهنمايي بيفتند براي آن‌هایی که می‌خواستند بنویسند اما نمی‌توانستند. در اين كتاب‌ها، تعدادي نامه‌ي كليشه‌اي با موضوع‌هاي متنوع آماده مي‌شد تا هركس بنا به نياز خودش آن نامه را بردارد و با اندك تغييري از روي آن رونويسي كند. يكي از اين كتاب‌ها كتابي است با نام انشاء جديد به قلم میرزا مهدی‌خان دبیر خاقان از منشيان قاجاري. در بخش نخست اين كتابچه، نويسنده حدود بيست نامه نوشته تا دانش‌آموزان، اولياي آن‌ها، معلمان، ناظم‌ها و مديران مدارس براي مكاتبات روزمره‌ي خود از اين الگوهاي آماده استفاده كنند و امور جاری مربوط به مدرسه را با این نامه‌ها رتق‌وفتق کنند. گرچه با معیارهای امروز زبان این نامه‌ها دشوار است و اطناب دارد، بی‌شک برای روزگار خودش معیار ساده‌نویسی و درست‌نویسی بوده. در ادامه تعدادي از اين نامه‌ها را مي‌خوانيم.
پس از حمد خدا عرضه می‌دارد اگرچه اغلب از ارباب ذوق سلیم و سلیقه‌ی مستقیم برای تکمیل خدمت‌گزاری به دایره‌ی معارف رسایل و نوشته‌جات فضلا و دانشمندان و نویسندگان بارع و نامی را جمع و تدوین نموده طبع و انتشار دادند، و تا یک درجه مطالعه و قرائت آن بر بصیرت و خبرت طالبین علم انشا افزوده است، ولی چیزی که هست به مناسبت آن‌که در آن رسايل و نوشته‌جات که به منتها درجه‌ی فصاحت و بلاغت تحریر شده و از هر جهت رعایت سجع و قافیه و ملاحظه‌ی حفظ قواعد بدیع را نموده‌اند، قهرا مطلب به تعقید و اطناب انجامیده به این جهت از برای قارئین ربط کافی و حظ وافی دست نداده و از عهده‌ی ادراک و فهم غوامض و مشکلات و استعاراتِ عبارات برنیامده و از موضوع دور افتاده‌اند. این اوقات چون به‌کلی سبک و سلیقه و رویه و طریقه‌ی علم انشا نسبت به سابق تغییر کرده و بنا را بر ایجاز و اختصار گذاشته و از تطویل لاطائل و اطناب کلام اجتناب و احتراز جسته‌اند و مبنای ادای مطالب را خیلی ساده و آزاده و خالی از تکلف قرار داده‌اند، لذا این بنده‌ی قلیل‌البضاعه مهدی منشی ملقب به دبیر خاقان به طرز جدید برای متعلمین مدارس متوسطه رساله‌ی انشا و رسائلی نوشته طبع و نشر نمودم.
مراسلات راجعه‌ی به مدارس
عریضه‌ی پسر به پدر در تقاضای کتب و لوازم تحصیلیه
خداوندگارا تصدقت شوم! به‌حمدالله از پاکی نیت و حسن تربیت بندگان عالی و استعداد خداداد خود به اندک ترقی، دوره‌ی مقدماتی را به پایان رسانیده، اکنون شروع در بدایت علوم خواهد شد. چون اساس و لوازم آن نسبت به پیش‌تر بیشتر است، این است که خاطر مبارک را متذکر و استدعا می‌نمایم بذل مساعدت فرموده مقرر فرمایید هرچه زودتر مطابق صورتی که از مدرسه‌ی مبارکه داده‌اند و از شرف لحاظ مبارک می‌گذرد، کتب و لوازم تحصیلات چاکر را تدارک نمایند که با جدیت تمام مشغول شود. بلکه ان‌شاءالله به لطف خدا و حسن استعداد فطری خود گوی سعادت را از میدان مجاهدت ربوده، بین‌الامثال مفتخرا هم به خدمت وطن مقدس موفق و هم اساس زندگانی آتی خود را منظم سازد. زیاده جسارت و تصدیع نمی‌دهد.
ادامه‌ی این مطلب را می‌توانید در شماره‌ی هفتادم، مهر ۹۵ ببینید.
* انشاء جدید: نتایج افکار و اثر خامه‌ی میرزا مهدی‌خان دبیر خاقان، سنه‌ی ۱۳۳۳ هجری قمري(۱۲۹۳ هـ . ش).
