پیش از آنكه كتابهای علمی جغرافیا به زبان عربی تالیف شوند، تنها مرجع بیان علوم، به زبان فارسی میانه بود. از این بین نخستین كتاب كیهانشناسی به زبان فارسی را باید حدودالعالم دانست كه چندی پیش هزارهی آن گرامی داشته شد. مولف در این اثر با بیان شهرها و آبادانیهای زمان خویش، میكوشد به توصیف جغرافیایی و ویژگیهای سرزمینی و مردمی بپردازد. این كتاب نثری روان و ساده دارد و سرنمون نثر فارسی حتی پیش از نظم استخواندار فردوسی است. شیوهی بیانی كمتشبیه و بیاستعاره و صفتهای بیمضاف از خصایص این دورهی نثر فارسی است كه نوشتههای بسیار كمی از آن باقی مانده.
با خواندن بخشی از این كتاب كه به توصیف فارس و نواحیاش میپردازد، مشخص میشود فقط كهن بودن شیراز و فارس نیست كه به آن ارزشی بیشتر از شهرهای دیگر داده. سكونت آدمیان در این بهشت پرنعمت زمین است كه به آن جلوه میدهد. نشانههایی انسانی كه بر طبیعت، بر جغرافیا مانده.
ناحیت پارس و شهرهای وی
ناحیتی است که مشرق وی ناحیت کرمان است و جنوب وی دریای اعظم است و مغرب رود طاب است که میان پارس و خوزستان بگذرد و بعضی از حدود سپاهان است و شمال وی بیابان پارس است از کرکسکوه و اندر وی شهرهای بسیار است و مردمانی بسیارند و ناحیتی است آبادان و توانگر با نعمتهای گوناگون و اندر وی کوهها و رودها است و مستقر خسروان بوده است و مردمان این ناحیت مردمانیاند سخندان و خردمند و اندر کوههای وی معدنهای زر است و از وی جامههای گوناگون خیزد از کتان و پشم و پنبه و آب گُل و بنفشه و آب طَلع[۱] و بساطها و زیلوها و گلیمهای باقیمت خیزد و از وی هرچه به دریا نزدیک است گرمسیر است و هرچه به بیابان نزدیک است سردسیر است و اندر وی کوهها و معدنهای زر است و اندر وی آتشکدههای گران است و آثار قدیمیان را بزرگ دارند و زیارت کنند و بیشترین شهرهای پارس را کوه است به نزدیکی وی.
شیراز: قصبهی پارس است. شهری بزرگ است و خرم باخواسته و مردمان بسیار و دارالملک است و این شهر را به روزگار اسلام کردهاند و اندر وی یک قهندز است قدیم سخت استوار، آن را قلعهی شهموبد خوانند و اندر وی دو آتشکده است که آن را بزرگ دارند و اندر وی یک گونه اسپرغم[۲] است سوسن نرگس خوانند، برگش چون برگ سوسن است و میانه چون نرگس.
ادامهی این مطلب را میتوانید در شمارهی هشتادم، شهريور ۹۶ ببینید.
*حدودالعالم من المشرق الی المغرب، مولف نامعلوم، تصحيح منوچهر ستوده، انتشارت طهوری: ۱۳۶۲.
