برگی از کتابچه‌ی قواعد تلگراف| میرزا عبدالغفار نجم‌الدوله| کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی

روایت × سند

برشی از رساله‌ی قواعد تلگراف تالیف یکی از معلمان دارالفنون

تلگراف فاصله‌ها را از میان برمی‌دارد. خبری در چند دقیقه از شهری به شهری می‌رسد. دولت‌ها برای اولین بار می‌توانند در کوتاه‌ترین زمان ممکن بدون تشریفات و رفت‌وآمد سفیر و نماینده از تصمیمات یکدیگر آگاه شوند و با هم در ارتباط باشند. عامه‌ی مردم هم اندک‌اندک از منافع این سیم‌های جادویی بهره می‌برند.

قاعدتا اندک‌شماری پیدا می‌شده‌اند که به صورت تخصصی و علمی از زیروبم تلگراف خبر داشته باشند. یکی از این افراد مطلع، عبدالغفار نجم‌الدوله است که علوم ریاضی و نجوم و جغرافیا و نقشه‌کشی تبحر داشته است. یکی از دقیق‌ترین نقشه‌های دارالخلافه را او ترسیم کرده. گذر سیاره‌ی زهره را رصد ‌کرد. کتاب‌های فراوانی در مورد ریاضیات و هندسه و نجوم برای دانش‌آموزان دارالفنون نوشته که از جمله‌ی نوشته‌هایش، رساله‌ی قواعد تلگراف است. او در این رساله، با مقدمه‌ای ادبی و شاعرانه و با متنی به زبان ساده می‌کوشد تا به خواننده بگوید اندازه‌های جغرافیایی چیستند. واحدهای پولی کدام‌اند و نسبت‌شان با یکدیگر چگونه محاسبه می‌شود. و در نهایت هرکسی بخواهد تلگرافی از مرکزی به مرکز دیگر بفرستد هزینه‌اش چگونه حساب خواهد شد. غرض اصلی او از نگارش این رساله، به‌غیر از توضیح اطلاعات ابتدایی راجع به تلگراف، ترسیم جداولی بوده که در آن مسافت‌های مراکز تلگرافی شهرهای ایران و شهرهای اصلی اروپا نشان داده شده و هزینه‌ی ارسال تلگراف به هر یک از این مراکز محاسبه شده است.

چون در این دولت توجه به بدایع و علوم و نصب لوای فضایل به هر مرز و بوم با اهتمام کافی است و علم بیش از لاله در بهار است و هنر زیاده از لعل در بحار، چنانچه از بنای مدرسه‌ی مبارکه‌ی دارالفنون که خاکش طرف و بدایع است و خشتش حرف و صنایع، بسا علوم که در ایران از وی نامی در میان بود و چون سیمرغ و کیمیا از او سخنی بر زبان، در این معدن علم چنان رواج گرفت و ارکانش آن‌سان امتزاج یافت که شاگردان این خجسته‌بنا راه علم را چنان پیموده‌اند که گویی سبق از اساتید ربوده‌اند.

یکی از علوم، علم تلگراف است که معجزی است بی‌گزاف و سحری است بلاخلاف. چه مقصود را به اقصی‌البلاد چنان رساند که دعای مستجاب به آسمان شتابد یا نور آفتاب به زمین تابد و اکنون در اغلب بلاد آسیا و اروپا دایر و در اکثر طوایف امم سایر است. چنانچه می‌توان از دارالخلافه با اماکن بعیده مانند پاریس و لندن در اسرع من طرف عین مکالمه نمود و به سبب این رابطه‌ی تلگرافی مابین جمیع دول لازم آمد که قواعد معموله در تلگراف‌خانه‌جات این دولت متحد باشد با قواعد تلگرافی سایر دول. این بنده‌ی جانی عبدالغفار اصفهانی، که از یمن تربیت ایشان به منصب معلمی علوم ریاضی مدرسه‌ی مبارکه‌ی دارالفنون مفتخر می‌باشد، به ذکر آن قواعد و قوانین پرداخت و در سلک تحریرش منظوم ساخت تا اهالی تلگراف‌خانه‌جات ایران را دستوری باشد که هر وقت که خواهند بدان رجوع توانند نمود و هر گاه مشکلی روی نماید عقده‌ی آن را توانند گشود.

مخفی نماند که در جمیع تلگراف‌خانه‌جات فرنگستان رسم این است که به جهت تعیین مبلغی که باید به‌ازای مکالمات تلگرافی ادا نمود، عده‌ی کلمات را معتبر می‌دانند مطلقا، اعم از آن‌که عده‌ی حروف کلمه قلیل باشد مانند واو عطف و لفظ «آب» یا کثیر مانند «افراسیاب‌بیک» نه عده‌ی حروف کلمات را. به این نحو که از یک کلمه تا بیست کلمه را واحد کلام فرض نموده‌اند و به‌ازای آن مبلغ معینی قرار داده‌اند، لکن مقدار این مبلغ به‌حسب بعد و قرب فیمابین بلاد تغییر می‌پذیرد. بنابراین نزد این قوم بُعد معتبر است نه عده‌ی حروف کلمه، لهذا به جهت وضع یک قاعده‌ی کلیه، هر بلدی را مرکز فرض می‌کنند و به انصاف اقطار مختلفه، دوایر متحدالمرکزی روی سطح زمین بر محیط آن بلد تصور می‌کنند و وسعتی که مابین هر دو محیط دایره واقع می‌شود منطقه نامند. چنانکه وسعتی که محیط است بر بلد و محاط است در اولین دایره، منطقه‌ی اول نامند و حلقه‌ی محیط بر آن را منطقه‌ی دویم و به جهت هر منطقه به‌ازای بیست کلمه وجه معینی قرار داده‌اند و هر منطقه از بلدی که مرکز فرض شده است ابعد باشد،‌ مبلغ مخصوص به آن بیشتر خواهد شد.

ادامه‌ی این مطلب را می‌توانید در شماره‌ی هشتادوششم، اسفند ۹۶ و فروردين ۹۷ ببینید.

رساله در قواعد تلگراف، حاجی میرزا عبدالغفار نجم‌الدوله، کتابخانه‌ی مجلس شورای اسلامی، نسخه‌ی خطی شماره‌ی ۷۶۵.