مراسم عاشورا در سبزه‌میدان تهران اواسط دوره‌ی ناصری

روایت × گزارش

گزارش‌های روزنامه‌ی وقایع اتفاقیه از مراسم محرم و صفر در مساجد و تکایای تهران

پنجشنبه هفتم ماه محرم‌الحرام ۱۲۶۹ ه. ق(۲۹ مهر ۱۲۳۱ شمسی)

در این اوقات که ایام عاشورا و هنگام تعزیه‌داری جناب اباعبدالله الحسین علیه آلاف تحیه و ثنا می‌باشد، عموم خلق دارالخلافه‌ی طهران از وضیع و شریف جمیعا در تکایا و مساجد و مجالس مشغول تعزیه‌داری و روضه‌خوانی و حصول دعاگویی به جهت ذات اقدس شهریاری می‌باشند و تا امروز که پنجم عاشورا است صدوپنج مجلس تعزیه و صدوپنجاه مجلس روضه‌خوانی می‌شود و تا عاشورا همین‌قدرها بر مجالس تعزیه‌داری و روضه‌خوانی افزوده خواهد شد و کل اهل شهر از تجار و کسبه و غیره دست از کار و کسب خود کشیده و دکاکین را بسته، مشغول تعزیه‌داری و بستن تکایا و فراهم آوردن اسباب مجالس تعزیه‌داری می‌باشند. عالی‌جاه محمودخان کلانتر به جهت نظم محلات و تکایا شب‌ها و روزها با آدم‌های خود در گردش می‌باشند و از کدخدایان محلات حسب‌الامر امنای دولت قاهره التزام گرفته‌اند که در هیچ‌یک از تکایا و گذرها و مجالس تعزیه خلاف حسابی واقع نشود و کدخدایان نیز بر حسب التزامی که سپرده‌اند کمال مراقبت و مواظبت را هریک در محله‌ی خود دارند و از اهتمام امنای دولت قاهره از احدی خلاف قاعده‌ای ناشی و صادر نمی‌شود و با نهایت نظم و خلوص نیت مشغول تعزیه‌داری جناب سیدالشهدا علیه‌السلام می‌باشند.


پنجشنبه شانزدهم محرم‌الحرام ۱۲۷۰ ه. ق (۲۷ مهر ۱۲۳۲ شمسی)

تکیه‌ی دولت که حسب‌الامر دیوان همه‌ساله بسته می‌شود و در جمیع ممالک این‌طور تکیه نیست و به این زینت بسته نشده، از جمله زینت او یکی اسباب چراغ آن‌جا است که در هر شبی زیاده از پنج‌هزار چراغ در میان لاله و مردنگی و چهل‌چراغ در آن‌جا سوخته می‌شود. در این ایام دهه‌ی عاشورا به قانونی که معمول و متداول این دولت علیه است در اکثر تکایا و مجالس و مساجد مردم شب‌ و روز مشغول تعزیه‌داری جناب اباعبدالله الحسین علیه‌السلام بوده، خصوصا در روز عاشورا که از جمیع محلات دسته و علم و شبیه‌خوان‌ها به تکیه‌ی دولت آمده و از ازدحام و جمعیت تعزیه‌داران رقت غریبی شده و جمیع مردم از اعالی و ادانی مشغول تعزیه‌داری گردیدند و اعلی‌حضرت پادشاهی به تکیه‌ی دولت تشریف‌فرما گردیده و دسته‌جات تعزیه‌داران چال‌حصار و عودلاجان و سایر محلات با نظم و ترتیب به حضور مبارک آمدند و به غیر از صدای گریه و تعزیه‌داری دیگر صدایی از کسی بلند نمی‌شد و چنان‌که در ازمنه‌ی سابقه در این اوقات تعزیه‌داری، بعضی الواط و اشرار مرتکب دعوا و شرارت می‌شدند، بحمدالله در این اوان امنیت‌اختران، از اهتمامات اولیا دولت علیه، این قاعده به‌کلی متروک گردیده است و به سبب مستحفظ و نظام قراولخانه‌ها و سعی کلانتر و کدخدایان، الواط و اشرار را به‌هیچ‌وجه مجال هرزگی و شرارت نشده و همه‌ی مردم به مراسم تعزیه‌داری و حصول دعاگویی مشغول بودند.


پنجشنبه بیست‌وسوم محرم‌الحرام ۱۲۷۰ ه. ق (۴ آبان ۱۲۳۲ شمسی)

چون در ایام دهه‌ی عاشورا مردم در راه جناب سیدالشهدا به فقرا و ضعفا و مساکین اطعام و احسان می‌کنند، غالبا در این ایام اجناس ماکولات ترقی به هم رسانده و گران می‌شد ولکن امسال به سبب فراوانی آذوقه و حصول امنیت هرچیزی کمال وفور و ارزانی را داشت و همه‌ی اجناس ارزان و فراوان است و تصعیر اجناس ماکولات و غیره‌ی دارالخلافه‌ی طهران در هفته‌ی آینده در این روزنامه‌ها نوشته خواهد شد.


پنجشنبه دوازدهم ماه محرم‌الحرام ۱۲۷۱ ه. ق (۱۳ مهر ۱۲۳۳ شمسی)

چون در این اوقات ایام عاشورا است و به قرار معمول هر سال جمیع تکایای ارگ و شهر دارالخلافه‌ی طهران را به جهت تعزیه‌داری بسته‌اند از جمله تکیه‌ی دولتی ارگ را، امسال بر حسب حکم جناب جلالت‌مآب صدر اعظم بسیار خوب و بهتر از سال‌های دیگر بسته‌اند، و به حسب زینت از شال‌ها و پرده‌های گران‌بها و بلورآلات چراغان فراوان کمال زیب و زینت داده‌اند و اعلی‌حضرت پادشاهی هم همه‌روزه به تکیه‌ی مزبوره در وقت تعزیه تشریف‌فرما گردیده، چون اسباب چراغانی فراوان در صفه‌ها و طاق‌نماها از قنادیل و گیلاس و لاله و مردنگی و غیره آویخته‌اند، و شب‌ها چراغانی خوب و ممتاز می‌شود، اعلی‌حضرت پادشاهی شب تاسوعا را هم تشریف‌فرمای تکیه‌ی مزبوره گردیده و شام را در منزل جناب صدراعظم صرف فرمودند.


پنجشنبه سیم ماه صفرالمظفر ۱۲۷۱ ه. ق (۴ آبان ۱۲۳۳ شمسی)

چون بعد از انقضای دهه‌ی عاشورا که جمیع تکایا را برمی‌چینند، در دو ماهه‌ی محرم و صفر در بعضی تکایای مخصوص باز بنای تعزیه‌داری جناب اباعبدالله الحسین علیه‌السلام را می‌گذارند از جمله در مدرسه‌ی دارالفنون حسب‌الامر همایون تکیه و طاق‌نما بسته مشغول تعزیه‌داری هستند و اعلی‌حضرت پادشاهی بعضی از روزها تشریف‌فرمای مدرسه‌ی مزبوره گردیده، جناب جلالت‌مآب صدر اعظم و سایر امنای دولت علیه و مقربان حضرت گردون‌سطوت نیز ملتزم حضور مبارک بوده، لوازم تعزیه‌داری را به عمل می‌آورند.


پنجشنبه چهاردهم شهر محرم‌الحرام ۱۲۷۲ ه. ق (۴ مهر ۱۲۳۴ شمسی)

چون هرساله از جانب دیوان اعلی جهت تعزیه‌داری جناب اباعبدالله الحسین علیه‌السلام در دهه‌ی عاشورا در میدان ارگ چادر پوش زده می‌شود، امسال نیز پوش چهارده دیرکی که تازه مخصوص تعزیه در میدان ارگ دوخته‌اند زده شده. در روز هفتم محرم‌الحرام به قرار سنوات‌السابقه، شاهنشاه به تکیه‌ی میدان ارگ تشریف‌فرما گردیده، لوازم پیشکش و قربانی از جانب مقرب‌الخاقان عین‌الملک که ناظر کارخانه‌ی مبارکه و مباشر آن تکیه است به عمل آمده، شربت و قهوه در آن‌جا صرف فرمودند و از آن‌جا به عمارت ارگ صدر اعظم تشریف‌فرما گشته ناهار را در آن‌جا میل فرموده. بعدازظهر از آن‌جا به تکیه‌ی دولتی تشریف بردند. چون از محلات و بعضی تکایای دارالخلافه در روز مزبور تعزیه‌داران دسته‌دسته با اوضاع تعزیه‌داری در تکیه‌ی میدان ارگ یا در تکیه‌ی دولتی شرفیاب حضور مبارک می‌شوند، آن روز را کمافی‌السابق از محلات و تکایای دارالخلافه از غریب و بومی، اعالی و ادانی، با اسباب تعزیه‌داری به تکیه‌ی دولتی آمده، شرفیاب حضور مبارک گردیده و رسوم تعزیه‌داری را به عمل آوردند و از جانب سرکار شاهنشاهی لازمه‌ی انعام و التفات در حق مستحقین و اشخاصی که لازم بود مبذول گردید و شب هشتم و شب عاشورا نیز اعلی‌حضرت جهت تحصیل ثواب تعزیه‌داری و تفرج چراغانی به تکیه‌ی دولت تشریف‌فرما گردیدند.

چون از قدیم‌الایام در دو محله‌ی دارالخلافه که عبارت از چال‌حصار و چال‌میدان باشد در روز عاشورا جمعیت می‌شد، اوضاع تعزیه را در این دو جا برپا می‌کردند، و این هر دو مکان جای مخروبه و غیر قابل بود. امسال جناب صدر اعظم وجهی از خود به جهت تعمیر میدان چال‌حصار و بنّایی تکیه در آن‌جا داده بودند. به اهتمام محمود خان کلانتر، در میدان مزبور تکیه‌ای بسیار خوب و پاکیزه ساخته شده، دور تا دور میدان مزبور را حصار و دیوار کشیده و طاق‌نما کرده و صفه بسته‌اند که در مرتبه‌ی اول بعضی از اعیان و اشراف چادر می‌زنند و در مرتبه‌ی دیگر سایر مردم می‌نشینند و استماع تعزیه‌داری و مرثیه‌خوانی می‌کنند و در وسط تکیه آب‌انبار بسیار بزرگ خوب ساخته شده که بالای آب‌انبار مزبور صفه و میدان به جهت تعزیه‌خوان‌ها است. این تکیه در این دهه به اتمام رسیده بود. جناب صدر اعظم و جناب نظام‌الملک در روز ششم این ماه به تکیه‌ی مزبوره آمده بسیار تعریف و تحسین به عالی‌جاه محمود خان کلانتر نهایت التفات و نوازش نمودند. و در روز عاشورا که در آن‌جا بنای تعزیه بود، ازدحام عام و جمعیت تام شده، مردم به خلاف سال‌های دیگر با کمال آرام و استراحت نشسته به لوازم تعزیه‌داری جناب سیدالشهدا پرداختند. بعد از تعزیه‌داری آن‌جا اساس و اوضاع تعزیه را عالی‌جاه محمود خان کلانتر و زکی‌ خان کدخدا برداشته به تکیه‌ی دولت برده، به قرار معمول مراسم تعزیه‌داری را در آن‌جا به عمل آوردند.

از سنوات سابقه بعضی رسوم‌ها و قانون‌ها در تکایا و در تعزیه‌داری فیمابین عوام‌الناس و جهال معمول و متداول بود از قبیل شبیه سر بریده از مقوا ساختن و به مجلس آوردن و ساز و نی در مجالس تعزیه زدن و غیره و ذلک از این‌گونه چیزها که شرعا و عرفا جایز و ممدوح نبود و علمای اعلام فتوی به تجویز و ترویج این‌گونه افعال و اعمال نمی‌دادند. امسال بر حسب فتوای علمای اعلام از جانب سرکار شاهنشاهی، امر و فرمایش بر منع این‌گونه حرکات گشته، حسب‌الامر موقوف شد و این مرحله سبب مزید دعاگویی اهالی دارالخلافه و تمام اهل ملت و مذهب گردید.


پنجشنبه سیزدهم شهر محرم‌الحرام ۱۲۷۴ ه. ق (۱۲ شهریور ۱۲۳۶ شمسی)

در این دهه‌ی عاشورا هر جمعی در هرجا که بودند به تعزیه‌داری جناب اباعبدالله الحسین علیه‌السلام اقدام داشتند. جناب اشرف صدر اعظم در عمارت نیاوران خودشان تکیه‌ی تعزیه‌داری بسته، طاق‌نماها و سقاخانه‌ها بسیار خوب بهتر از سال‌های دیگر بسته شده، و هر روز بعد از انقضای مجلس تعزیه ناهار صرف گردیده به جهت حصول دعاگویی، اطعام فقرا و مساکین به عمل آمده، شب‌ها را نیز هر شبی جمعی از علمای اعلام و اعزه و اشراف و شاهزادگان و غیره به تکیه‌ی مزبوره دعوت شده به ذکر مصیبت جناب سیدالشهدا متذکر بودند. روز عاشورا شبیه هفتادودو تن شهدای دشت کربلا درآورده رقت زیادی از برای تعزیه‌داران دست داده و مجلس تعزیه ختم گردید. و همچنین در شهر دارالخلافه‌ی مبارکه نیز به قانون معمول سال روز قتل را از جمیع تکایای محلات سینه‌زن و تعزیه‌خوان به تکیه‌ی چال‌حصار آمده، قتل را برگزار نمودند.