مدرسه به شكل جدید ایدهای بود كه ایرانیها از تماس با غربیها و از حضور آنها در ایران آموختند. اولین مدارس را هم ـ به غیر از دارالفنون ـ خود غربیها در ایران تاسیس كردند. سال ۱۲۱۵ خورشیدی اولین مدرسهی پسرانهی آمریكایی در ارومیه تاسیس شد. سال ۱۲۴۰ مدرسهی سنلویی در تهران دایر شد و بعد از آن در شهرهایی مثل اصفهان و شیراز و تبریز مدارس جدیدی به راه افتاد. روند تاسیس مدارس جدید بهكندی آغاز شده بود تا اینكه در ده سال منتهی به مشروطه یكباره رشد چشمگیری گرفت و در یكی دو دههی پس از آن، صدها مدرسهی جدید در شهرهای مختلف ایران كارشان را آغاز كردند. اغلب این مدارس با حمایت و هزینهی دولت فعالیت میكردند و رایگان بودند. برخی را هم خیرین راهاندازی كردند كه یا رایگان بودند یا هزینهی اندكی برای ثبتنام و مخارج تحصیل دانشآموزان دریافت میكردند. هر مدرسهای نظامنامه و شیوه و برنامههای درسی خودش را داشت كه آن را توسط جراید كثیرالانتشار آن روزگار به اطلاع مردم میرساند.
یكی از جرایدی كه آن روزها اخبار و وقایع فرهنگی را پوشش میداد (اعلان تاسیس مدارس جدید، برنامههای درسی هر مدرسه، اخبار مربوط به امتحانات و نتایج و خروجیهای این مدارس) روزنامهی تربیت بود كه نخستین روزنامهی غیردولتی ایران به شمار میآمد. روزنامهی تربیت با صاحب امتیازی محمدحسین فروغی از سال ۱۲۷۵ خورشیدی به مدت دوازده سال فعالیت داشت كه در این مدت ۴۳۴ شمارهی آن منتشر شد. در ادامه تعدادی از اعلانها و اخبار مربوط به برخی از نخستین مدارس ایرانی را از روزنامهی تربیت میخوانید.
مدرسهی تحصیل زبان فرانسه
روزنامهی تربیت، نمرهی ۲۲۱، پنجشنبه۴ بهمن ۱۲۷۹ شمسی
مدرسهای در اول خیابان لالهزار در کوچهی جنب مخزن حسینیه برای تحصیل زبان فرانسه و جغرافیا و حساب و غیرها دایر است. میتوان گفت که برای تعلیم و تعلم آن زبان و آن علوم در بلد ما دارالعلمی از این بهتر و کاملتر متصور نیست. این مدرسه متعلق به آلیانس فرانسه است یعنی انجمن اتحادیهی فرانسویها که مخصوص انتشار زبان فرانسه میباشد و معلم مدرسه را همان انجمن فرستاده و معلمی که آلیانس فرانسه از پاریس به دارالخلافه فرستد البته از ادبای آگاه و مرد کار خواهد بود. موسیو ویزپوز معلم مدرسهی آلیانس علاوه بر ادبیات فرانسه که از فرایض و تکالیف شغل اوست دارای اخلاق پاکیزه و صفات پسندیده است.
مدرسهی فلاحت شاهنشاهی
روزنامهی تربیت ، نمرهی ۲۲۵، پنجشنبه ۲۹ فروردین ۱۲۸۰ شمسی
این مدرسهی شریفه از آن مدارسی است که سالها چشمبهراه آن بودهایم و مبلغی زحمت انتظار را کشیده، حالا به حمدالله دارالعلم منظور دایر شده، زیرا که اعلان ذیل مختوم به مهر موسیو واشر مدیر ادارهی فلاحت و مدرسهی آن و معلم علم زراعت و مهر جناب بصیرالممالک، معاون موسیو واشر، به ادارهی تربیت رسیده و ما با کمال شعف عین اعلان را انتشار میدهیم. اعلان این است:
با کمال احترام به عموم اهالی دارالخلافهی طهران و قاطبهی ملاکین و زارعین ایران اعلام میشود از غرهی شهر محرمالحرام ۱۳۱۹ مدرسهی مبارکهی فلاحت شاهنشاهی مظفری که در آخر خیابان لالهزار واقع بود نقل مکان به خیابان علاالدوله کوچهی میرشکار خانهی جناب منصورالسلطنه خواهد نمود. علومی که در این مدرسه تحصیل میشود از قرار ذیل است:
فلاحت علمی و عملی، شرح آلات و ادوات جدیدهی فلاحتی، قانون استعمال آن آلات، طرز کاشتن سبزیآلات، تعلیم ساختن ابنیه و عمارات روستایی، تعلیمات در خصوص محصولات لبنیات، کرهسازی، شیمی، فیزیک، مساحی، هندسه به قدری که لازمهی فلاحت است، قانون حفظالصحه و نگهداری حیوانات اهلی، تکمیل علوم مقدماتی از قبیل جغرافیای فلاحتی و حساب و زبان عربی، فارسی و فرانسه. از تاریخ فوق مدیر مدرسهی فلاحت همهروزه برای پذیرفتن اشخاصی که بخواهند اطفال خود را بسپارند یا شخصا خواسته باشند تحصیل علم فلاحت را بنمایند حاضر است.
مدرسهی خرد
روزنامهی تربیت، نمرهی ۲۲۵، پنجشنبه۲۹ فروردین ۱۲۸۰ شمسی
تحصیل علم هرچه باشد و به هر شکل که باشد بیحاصل نیست اما حصول فایدهی کلی در نظم و ترتیب صحیح است و این خیال مهمی است که وزارت جلیلهی علوم و معارف برای کلیهی مکاتب و مدارس دارد و امنای ادارهی معظمهی سیاسی نیز با وزارت مزبور در این باب بلکه در هر باب دیگر متفقاند. پس به اشارهی چند نفر از کاردانان مدرسهی علوم سیاسی دستورالعمل تحصیل مدرسهی خرد در این سال منظم و مرتب گردید. پوشیده نیست که این مدرسه به ریاست و سعی معتمدالسلطان میرزا عبدالرزاقخان بغایری سرتیپ مهندس که مخصوصا در فن جغرافیا و نقشهکشی مهارتی بهتمام دارد، در نزدیکی دروازهی قدیم قزوین دایر است. دستور مزبور محض استحضار و اطمینان خاطر مردم آن حدود در ذیل نگاشته میشود (مدت تحصیل این مدرسه شش سال است):
سال اول
در شش ماه نخست الفبای شرف و عددنویسی میخوانند. در شش ماه دویم انیسالادبا، دیکته، مشق خط
سال دویم
قرائت قرآن کریم، مسائل شرعیه، مشق خط، چهار عمل اصلی حساب، جغرافیای مختصر، دیکته
سال سیم
ریحانه.. الافکار فارسی، صرفونحو فارسی، دیکته، مشق خط، اصول حساب، جغرافیای متوسط، نقاشی، زبان فرانسه
سال چهارم
صرفونحو عربی، حساب کامل، هندسه، جغرافیا، تاریخ ایران، مشق خط، سیاق، دیکته، نقاشی، فرانسه
سال پنجم
صرفونحو کامل عربی، هندسه، جبر و مقابله، جغرافیای ایران، تاریخ عالم، تاریخ طبیعی، مشق خط، فرانسه
سال ششم
تکمیل سال پنجم است بهاضافهی منطق
متعلمین این مدرسه بعد از شش سال اگر بخواهند تحصیل خود را امتداد دهند، در مدارس عالی قبول میشوند که در آنجا به مراتب اعلی پردازند.
ادامهی این مطلب را میتوانید در شمارهی هشتادويكم، مهر ۹۶ ببینید.